فرش دستباف کاشمر

 فرش دستباف کاشمر

کاشمر یکی از شهرستانهای غربی استان خراسان است .

که دارای سه شهر به اسامی برداسکن، خلیل آباد، کاشمر و همچنین چهار بخش و هشت دهستان و ۲۳۵ آبادی دارای سکنه می باشد.

این شهر از شمال به سبزوار و نیشابور، از جنوب به گناباد، فردوس و طبس، از غرب به شاهرود و از مشرق به تربت حیدریه محدود است.

و تا مرکز استان (مشهد) ۲۳۰ کیلومتر فاصله دارد.

 

گام 1 – سوابق تاریخی

سوابق تاریخی

شروع تاریخ قالیبافی جدید در این شهر به سالهای قبل از 1300 ه.ش باز می گردد.

اگر چه برای بعضی از تعابیر و روایات موجود، نمی توان گواه و مصداق مستندی ارائه نموداست.

اما بنابرمطالب گردآوری شده، می توان تا حدودی از ابهامات موجود پرده برداشت.

 

شروع دوره بافت و بافندگی حاضر در کاشمر را باید در سالهای 1260 تا 1280 ه.ش جستجو نمود.

محمد کرمانی، اولین استادکار قالیبافی در منطقه کاشمر بود.

از نام ایشان چنین به نظر می رسد که وی از اهالی کرمان باشد.

و به کاشمر مهاجرت کرده، اما عده ای معتقدند که زادگاه او روستای فروتقه واقع در 2 کیلومتری غرب کاشمر است .

و ایشان این هنر را در کرمان و از استادکاران کرمانی آموخته است.

 

اما در این نکته که شروع و گسترش قالیبافی در کاشمر در سالهای 1260 تا 1280 ه.ش از روستای فروتقه آغاز گردید.

تردیدی نیست و بی شک از همین نقطه به روستاهای مجاور انتقال یافته است.

 

این استادکار اولین بار و بنا به سفارش حاج سید حسین سجادی، از اهالی فروتقه به بافتن قالی مبادرت ورزید.

پس از آن با توجه به استقبال مردم روستا، به تدریج این هنر رو به گسترش نهاد .

و پس از فروتقه، روستاهای ترقبان، فدافن، کارخانه و رزق آباد، یکی پس از دیگری از آن پیروی کرده و به بافت قالی اقدام نمودند .

 

شهرت فرش دستباف کاشمر :

نام فرش کاشمر در میان مراکز خرید و فروش قالی در داخل وخارج استان، از اعتبار و اهمیت خاصی برخوردار بوده است .

و هست و یافتن دلایل آن، عاملی شد تا بیش از پیش به سابقه بافت و کیفیت بافته های این ناحیه توجه نماییم.

با بررسی تاریخ قالیبافی کاشمر، در می یابیم که قالیهای کاشمر همواره از حیث نوع و کیفیت، در مرتبه پایین تری از دیگر مناطق قرار داشته است.

این نکته با مشاهده موارد مکرر از تولیدات نسبتاً قدیمی که درکاشمر و دیگر نواحی مشاهده شد، تا حدودی مورد تأیید قرار می گیرد.

اما، در دو دهه اخیر تحولات نسبتاً مشهودی در کیفیت بافته های آن پدید آمده و نوید بخش تحولات عمیق تر در آینده ای نه چندان دور می باشد.

در واقع شهرت فرشهای قدیمی کاشمر، در مقایسه با دیگر مراکز همجواربه طور مثال:

نیشابور، سبزوار، گناباد و … به دلیل ارزانی آن نسبت به مراکز یاد شده، بوده است.

سیسیل ادواردز نیز به این نکته اشاره دارد.

وی در کتاب قالی ایران به قالیهای زمخت و درشتی که با طرحهای نازیبا در سالهای 36-1935 در کاشمر بافته می شد، اشاره نموده است.

مهمتر از آن گره جفتی را که هم اکنون نیز کاربرد آن متداول است، از اهم ویژگیهای قالی قدیم کاشمر عنوان می کند.

با  دقت در نوع طرحها و تغییر و تحولات کیفیت قالیهای این شهر.

طی یکصد سال اخیر، می توان 5 دوره نسبتاً متمایز در تاریخ قالیبافی کاشمر را برشمرد:

شروع قالیبافی تا سال 1340

از سال 1340 تا 1350

از سال 1350 تا 1360

از سال 1360 تا 1366

از سال 1366 تا به امروز

فرش دستباف کاشمر :

 

بخش نخست این دوران پنجگانه ، از زمان شکل گیری قالیبافی تا سال 1340 را شامل می شود.

با وجود عرضه وسیع قالی، این دوره را می توان دوران خاموشی و سکوت فرشبافی کاشمر نامید.

در این دوران افرادی همچون عزیز الله خانی، احمد ترک، محمد حسین وزان، علی ابراهیمی،

علی سیاح، حاج عباس گلستانی، غفاری و … در تولید فرشهای مرغوب کاشمر اهتمام ویژه ای داشتند .

و با وجود ویژگیهای خاص تولیداتشان، به دلیل سهم ناچیز آنها در مقابل تعداد بی شمار قالیهای نامرغوب کاشمربوده.

که نمی توانستند درتغییر شیوه های بافت و تولید قالی مرغوب، مؤثر واقع شوند.

عمده ترین مشخصات فرش در این دوران کاربرد رنگهای مناسب گیاهی، استفاده از شیوه های چند چین یک پود است .

و جفتی بافی و از همه مهمتر عدم تنوع طرحهاست.

دو طرح بنام و شناخته شده سالهای قبل از 40، طرحهای حسن قاضی و زرین کلک است.

این دو طرح که عمدتاً در نواحی تربت حیدریه و روستاهای ما بین تربت و کاشمر بافته می شدند.

در مناطق بسیاری از جمله کاشمر نفوذ یافتند و طی سالهای متمادی به طور پراکنده توسط بافندگان کاشمری مورد استفاده قرار گرفتند.

از طرفی بر اساس تحقیقات انجام شده، استفاده از طرحهای خشتی که تشابه زیادی با قالیهای چهارمحال و بختیاری دارد.

در سالهای قبل از 1330 در کاشمر متداول بوده است.

 

طی آن سالها، این طرح بخش زیادی از تولیدات این ناحیه را به خود اختصاص داده بود .

و توسط بسیاری از تولید کنندگان معروف کاشمر، به تعداد زیاد، تهیه و به فروش رسید.

در مورد دلایل و نحوه ورود این طرح به حوزه قالیبافی کاشمر، توضیح چندانی نمی توان یافت.

 

اما براساس برخی منابع تاریخی، در زمان نادرشاه افشار، گروهی از طوایف بختیار به نواحی غربی کاشمر کوچ کردند.

که می تواند عامل ورود این طرح به کاشمر باشد.

 

از سال 1340 تا 1350

سال 1340 را می توان سال تحول، جنبش و نوآوری برای قالی کاشمر برشمرد.

در این سال با ورود استاد علیپور، دگرگونی عظیمی در قالیبافی استان خراسان، به ویژه کاشمر روی داد.

وی پس از اقامت چهار ساله خود در کاشمر تأثیر عمیقی در قالیبافی این منطقه برجای گذاشت.

که هنوز هم اثرات آن نه تنها در کاشمر، بلکه در تمام نقاط استان خراسان، قابل مشاهده است.

 

وی با ورود خود،  موج نوینی از طرحها و ابتکارات جدید را وارد عرصه قالیبافی کاشمر نمود .

و با توجه به فقر طرحها و خلاء ناشی از آن، منشاء بروز اثرات مهمی در آن خطه گشت.

نوآوری و تحول در طرحها، در کنار بالا بردن رجشمار فرشها تا حدود 35 و 40 رج، از خصوصیات بارز این دوران است.

عرضه لوح زیرخاکی که در خراسان به ویژه کاشمر به طرح کاسه و کوزه معروف است.

با استفاده از برخی موتیف ها و گلهای رایج در طرحهای تبریزی، بدعتی بود که باعث رونق قالیبافی کاشمر شد.

 

رنگ و طرح فرش دستباف کاشمر

این طرح که در سراسر آن علاوه بر استفاده از تصاویر کوزه، گلدان و کاسه، مناظر متعددی نیز وجود داشت.

عموماً در زمینه های سرمه ای و لاکی عرضه می شد.

عدم رنگ آمیزی نقشه ها در حین طراحی و مشخص نمودن هر بخش از طرح با یکی از اعداد، از دیگر نوآوریهای استاد علیپور بود که از تبریز به ارمغان آورد.

به این صورت که در کنار هر نقشه، نمونه ای ازنخهای رنگی مورد نظر قرار می گرفت.

و محل قرار گرفتن هر رنگ درمتن نقشه، با شماره های مخصوص مشخص می شد.

شیوه ای که هم اینک پس از گذشت 30 سال، همچنان ویژگی خاص طراحان کاشمر است.

طرح چهار فصل، از دیگر طرحهای مشهور استاد علیپور در خراسان است که موفق به پیدا کردن نسخه اصلی این طرح نشدیم.

اما مشابه آن طرح در نیشابور، نزد استاد غلامرضا  پیدا شد که از جمله طرحهای سفارشی ایشان به استاد علیپور است.

نوع قلم و سبک خاص استاد علیپور، به جهت رعایت برخی شیوه های بدیع، دارای تفاوتهای بارزی با سبک های بعد و قبل از خود است.

عدم تقارن ظاهری در کلیه نگاره ها و اجزای هر طرح که در نگاه اول قابل تشخیص نیست.

ویژگی بارز طرحهای اوست که امروزه نیز در کلیه نقوشی که به سبک وی طراحی می شود، قابل مشاهده است.

 

طی دوران اقامت استاد علیپور در کاشمر، بسیاری از طراحان از جمله:

استاد غلامحسین اسکندری که پنجاه سالگی را پشت سر می گذاشت.

به شاگردی وی رفتند و به فراگیری و تکمیل دانسته های خود پرداختند.

پس از مراجعت استاد به مشهد، تا مدتها نیز پیروی از سبک وی، شیوه کار بسیاری از طراحان کاشمری و حتی طراحان شهرهای مجاور بود.

 

از سال 1350 تا 1360

با وجود بازار خوب و مناسب قالیهای کاشان، به ویژه در بخش صادرات است.

بافندگان کاشمری نتواستند چندان موفقیتی در عرضه و فروش قالیهای سبک کاشان کسب نمایند.

شاید کیفیت پایین بافته های کاشمر که مطابق با کیفیت واقعی قالی اصیل کاشان نبود.

عامل عدم کسب این موفقیت باشد. استفاده از کرک به جای پشم برای پرز فرش از اهم ویژگیهای قالیهای این دوره ده ساله می باشد.

 

از سال 1360 تا 1366

از سال 1360 با روآوردن بافندگان به بافت قالی با طرحهای اصیل خراسان به ویژه:

انواع نقشه های : افشان و لچک ترنج شاه عباسی با گلهای درشت، مختص فرشهای مشهد.

و نیز با بازگشت به طرحهای اصیل منطقه  از جمله طرح زیر خاکی، دوره جدیدی در قالیبافی کاشمر آغاز شد.

بازار نسبتاً مناسب طرحهای مشهد، به ویژه با رنگهای روشن و استفاده از گلهای بزرگ شاه عباسی، از جمله عوامل مهم این تغییر شیوه بود.

البته تولید و عرضه قالیهای سبک کاشان در این مدت نیز به طور پراکنده ادامه داشت.

 

از سال 1366 تا به امروز

از سال 1366، وجود بازار عالی و استثنایی فرش نائین در داخل و خارج از کشور- که نفوذ آن در خراسان سریعتر از دیگر استانهای کشور انجام شد .

سبب شد تا خیل عظیمی از بافندگان کاشمر، پس از گذشت چند سال از نفوذ این طرحها در خراسان، عاقبت تسلیم شده باشند.

به طور فزاینده ای به عرضه قالیهای با این شیوه مبادرت ورزند.

این رویه همچنان در کاشمر و روستاهای مجاور آن ادامه دارد .

و محور اصلی تولیدات فعلی این منطقه را تشکیل می دهد.

 

گام 2 – طرحهای رایج

طرحهای رایج فرش دستباف کاشمر

در حال حاضر، طرحها و نقوش مورد استفاده در کاشمر را از حیث تولید، می توان به شرح ذیل طبقه بندی کرد:

طرحهای نائین

طرحهای کاشان

طرحهای تصویری

طرحهای گل فرنگ جدید

طرحهای تصویری سالیان درازی است كه  مورد توجه طراحان و بافندگان کاشمری قرار دارد.

با توجه به عدم مهارت بافندگان کاشمری در بافت این نوع طرحها  معلوم نیست.

که به دلیل رجشمار و شیوه بافت آنها- علت اصرار آنها بر عرضه قالیهایی منقش به تصاویر مینیاتور و امثال آن چیست؟

طرحهای گل فرنگ با رنگ آمیزی خاص قالی کاشمر، دیر هنگامی است.

که مورد توجه بافندگان و طراحان کاشمری قرار گرفته، ولی عرضه و تولید آن همواره به طور پراکنده ادامه داشته است.

و نمی توان شروع و گسترش آنها را به دوران خاصی نسبت داد.

 

 

گام 3 – رنگرزی

رنگرزی فرش دستباف کاشمر

در حال حاضر حدود 10 کارگاه رنگرزی فعال در کاشمراست.

که تأمین کننده بخش مهمی از مواد اولیه کارگاههای قالیبافی کاشمر و حومه آن می باشند .

که رنگهای جوهری به ویژه رنگهای وارادتی از کشور چین، بخش مهمی از مواد مصرفی آنها را تشکیل می دهد.

اگر چه استفاده از رنگهای گیاهی به طور محدود توسط تولید کنندگان جزء انجام می گیرد.

ولی تعداد آنها بسیار ناچیز است و نمی توان بر آنها تأکید نمود.

 

نوع رنگ لاکی مورد استفاده در قالیهای کاشمر را می توان یکی از وجوه تمایزباشد.

و شاید هم تشخیص بافته های این ناحیه قلمداد نمود.

این نوع رنگ لاکی که در مناطق دیگر به لاکی گلخاری شهرت دارد، سالیان درازی است.

که کاربرد وسیعی در بافته های کاشمر دارد .

و کاربرد آن در قالیهای سبک کاشان، چه در گذشته و چه در حال حاضر، در خور توجه است.

نوع گره مورد استفاده در قالیهای کاشمر و حومه آن، گره فارسی است.

اما در کنار آن به طور پراکنده و محدود از گره ترکی نیز استفاده می شود.

شیرازه  کلیه قالیهای کاشمری، پس از اتمام بافت انجام می شود.

همچنین پرداخت و قیچی کردن گره ها پس از اتمام فرش، توسط کارگاههای پرداخت.

با استفاده از قیچی های برقی انجام می شود.

دارهای این منطقه، اغلب چوبی است و در سالهای اخیر استفاده از دار آهنی و یا کاربرد آهن در بخشی از آن رواج یافته است.

به نظر می رسد شرکت سهامی فرش ایران در حال حاضر بزرگترین استفاده کننده از دارهای آهنی در سطح منطقه است.

چله کشی کلیه قالیهای کاشمر به صورت معروف به ترکی و بر روی دار قالی انجام می گیرد.

پشم فرش دستباف کاشمر

در حال حاضر پشم، به عنوان ماده اصلی قالیهای کاشمر است.

و در کنار کاربرد محدود ابریشم در قالیهای سبک نائین ، مواد اولیه مورد استفاده در قالی کاشمر را تشکیل می دهند.

از دیگر نکات قابل توجه در قالیهای امروز کاشمر، به ویژه قالیهای سبک نائین، سفید نمودن کلافهای پشم قبل از استفاده است.

به عبارتی می توان گفت:

کلیه خامه های سفید مورد استفاده در قالیهای سبک نائین، قبل از بافت، یک بار دیگر به وسیله رنگهای سفید رنگرزی می شود .

و باعث درخشش کاذب و بیش از حد نخ سفید در بافت فرش می شود.

 

دلیل این امر هنوز روشن نشده و این اولین باری است که به چنین شیوه ای برخورد می کنیم .

و با وجود پرسشهای مکرر جواب قانع کننده ای از سوی رنگرزان وبافندگان ارائه نشده است.

 

شاید یکی ازدلایل این امر، استفاده از پشمهای نامرغوب باشد.

که به علت عدم سفیدی و یک دست بودن اقدام به رنگ نمودن آنها می نمایند.

به هر صورت این امر خود دلیلی برای کاهش مرغوبیت و تنزل کیفیت نخهای خامه مورد استفاده در این منطقه است.

بیش از 70% نخهای پنبه مصرفی از اصفهان و بقيه از کارخانجات مشهد تأمین می گردد.