تاریخچه و معرفی گلیم

تاریخچه و معرفی گلیم

 

گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد میشود .

معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود .

این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد.

گلیم در افغانستان – گیلیم در اوکراین -بداس در قفقاز – لیاط در سوریه و لبنان – چیلیم در رومانی

و همچنین کیلیم در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از جمله نامهای متفاوت آن است .

ما در قالیشویی برف شادمهر  شما را با این هنر زیبا آشنا می کنیم .

 

تاریخچه گلیم بافی

انسان از زمان های کهن از پوست حیواناتی که شکار می کرده است .

به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغییرات جوی و نیز به عنوان زیر انداز استفاده می کرده.

و به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافتن در میان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد.

هر چند به روشنی مشخص نیست که :

نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اولیه که همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته است .

اما بر اساس کاوش های باستان شناسی صورت گرفته است .

شواهدی از بافندگی در میان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.

از جمله در غارهای جنوب شرقی دریای مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر ) آثاری پیدا شده .

که پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به اثبات می رساند.

همچنین تکه پارچه ای 8000 ساله بافته از موی بز در کرانه های دریای مازندران و پارچه کتانی 6000 ساله ای هم از شوش به دست آمد.

با همه این ارزیابی ها نمی توان تاریخ دقیق برای گلیم ارائه کرد.

قدیمی ترین فرش کشف شده دنیا به نام پازیریک متعلق به 350-500 ق م می باشد.

گلیم بافی مقدمه ای برای بافت فرش بوده است.

تاریخ آغاز قالی بافی را به 1500-2000 ق م تخمین زده اند .

می توان گفت تاریخ آغاز گلیم بافی حدود 3000 تا 5000 ق م بوده است.

 

 دستگاه های بافت گلیم

به طور کلی دستگاه های بافت چهار نوع می باشند:

الف- گلیم ساده باف

دستگاه گلیم ساده باف از یک کجو و چوب کمکی تشکیل شده و گلیم به طور یکنواخت روی آن بافته می شود.

پشت و روی این نوع گلیم یکسان بوده و هر دو روی آن قابل استفاده است.

 

ب-گلیم چرخی باف

دستگاه گلیم چرخی باف دارای چهار کجو است.

هر کجو به وسیله کمان هایی جا به جا می شود.

در این نوع بافت پود از لا به لای تمام تارها رد می شود .

بافت به صورت یکسانی پیش می رود.

در پشت گلیم پودهای اضافی روی هم قرار می گیرند.

و به این علت حاصل کار، گلیمی محکم و ضخیم با پشت و روی متفاوت خواهد بود که فقط یک روی آن قابل استفاده است .

ج- جاجیم باف

دستگاه بافت جاجیم دارای چهار کجو و چند کمان است.

تفاوت اساسی بین جاجیم و سایر انواع گلیم، رنگی بودن تارهای آن است که مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.

پشت و روی جاجیم همانند گلیم ساده بافت یکسان است.

د- گلیم سوزنی ( سوماک )

دستگاه گلیم سوزنی دارای یک کجو است و به طور کلی از نظر ظاهر به دستگاه بافت گلیم ساده شباهت دارد.

در این بافت پودهای اضافی در پشت گلیم به صورت آزاد باقی می ماند.

بافت این نوع گلیم در میان عشایر بسیار معمول است . اغلب برای تزئین مورد استفاده قرار می گیرد.

 

 انواع بافت های گلیمی ایران

شیریکی پیچ ( شیرکی پیچ ):

شیریکی پیچ نامی است که بافندگان عشایر و روستایی کرمان به آن داده اند.

ظاهری شبیه قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می شود .

و بر خلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نمایاندن نقوش آن می شود.

پود تنها باعث اتصال تارها به یکدیگر و در پشت گوشت ( پرز ) گلیم مخفی است و قابل رؤیت نیست.

نقوش به وسیله گره ای که بر روی تار زده می شود به وجود می آیند.گره زدن در شیریکی پیچ دو نوع است.

گره متن، که با کمک آن نخ رنگی از روی دو تار می گذرد و به پشت برگردانده می شود.

و از زیر رشته اصلی رویی عبور و ایجاد گره می کند.دومین گره، گره آبدوزی است.

در این گره، پود رنگی دو بار روی دو تار قرار می گیرد و خط پهن تری ایجاد می کند.

پس از اتمام عملیات گره زنی در هر ردیف پود گذاری انجام و بین پود و گره ها درگیری ایجاد می شود.

این عمل به وسیله شانه یا دفتین صورت می گیرد.

نقوش شیریکی پیچ از محدوده هندسی بالاتر می رود.

و گاه توازن و هماهنگی را از ترکیب نقوش غیر متقارن به دست می آورد.

نقش بوته جقه در میان نقوش شیریکی پیچ دیده می شود که دو گل گرد در میان آنها تعبیه شده است .

که نسبت به یکدیگر متقارن اند.

حاشیه ها اغلب زنجیره ای و مرکب از یک شکل هندسی مکررند که بین دو خط موازی قرار می گیرند.

این حاشیه ها را حاشیه های چرخی می نامند.

گل متن کشمیری است که سراسر متن را با تکرار خود پر می کند.

نقوش دیگری که در بافت این محصول رواج دارند .

عبارتند از:

قارا، گل شاه عباسی، گل کرمانی و جفت گل.

رنگ های انتخابی بافندگان شیریکی پیچ معمولاً رنگ های تیره است.

یک نوع حاشیه دیگر، حاشیه وکیلی است .

که در گل های گرد وسط دایره های کوچک درون گل معمولاً به رنگ قرمز و زمینه آن به رنگ سبز است.

 

 وَرنی:

ورنی گلیمی فرش نما است .

که بدون نقشه و به شکل ذهنی توسط زنان و دختران دشت مغان و عشایر حومه اهر،

ارسباران و مشکین شهر ( در استان آذربایجان شرقی ) تولید می شود.

تولید ورنی عموماً در نقاط قشلاقی انجام می گیرد .

و نقوشی که بر روی آن نقش می بندد نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است.

بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تأثیر گرفته و نقوش عمده حیوانات عبارتند از :

گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس

و پرندگان محل که به صورت ساده هندسی بافته می شوند.

رنگ های ورنی، زمینه ای لاکی، سرمه ای، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن .

با نقوش حیوانات در وسط و حاشیه ای حداکثر به عرض 20 سانتی متر در طرفین دارند.

 

گلیمچه:

نوع دیگری از گلیم های ایرانی است .

که در بیجار و روستاهای اطراف سنندج با استفاده از شیوه بافت و مواد اولیه دیگر انواع گلیم تهیه می شود.

تفاوت آن با گلیم های معمولی کوچک بودن آن است .

و نقوش آن نیز متنوع تر از گلیم است .

چنانچه گلیم های کردستان اکثراً دارای اشکال ساده و نقوش آن بیشتر به صورت خطوط افقی است.

در حالی که گلیمچه های کردستان غالباً دارای نقوش متنوع هستند.

در روستاهایی از بخش های ساری نوعی گلیمچه با تار پنبه ای و پود پشمی در ابعاد 70 × 110 سانتی متر بافته می شود .

در سال های اخیر متقاضیان زیادی دارد ( گلیمچه متکازین).

 

زیلو:

در اغلب مناطق روستایی با نخ پنبه ای بافته می شود و بیشتر به عنوان زیرانداز تابستانی مورد استفاده قرار می گیرد.

در بیشتر نقاط، زیلو با دستگاه های بافندگی بافته می شود.

ولی در مناطق روستایی شهرهای تهران ، ساوه، کاشان و یزد به شیوه بافت گلیم بافته می شود.

ظاهری زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقایسه با دیگر انواع گلیم نیست.

عمده ترین ماده اولیه زیلو بافی را نخ پنبه ای تابیده شده تشکیل می دهد .

و معمولاً 6 تا 8 نخ یک لا در کنار یکدیگر قرار می گیرند و تابیده می شوند و به مصرف پود می رسند.

 

پِلاس یا پالاس:

ظاهری شبیه گلیم درشت بافت دارد و در برخی مناطق از جمله یزد تولید می شود.

تار و پود آن از پنبه است و در اندازه 250×350 سانتی متر بافته می شود.

 

مَسنَد:

در روستاهای بخش نمین شهرستان اردبیل نوعی گلیم با ابعاد کوچک (100×150 سانتی متر ) بافته می شود .

که مسند نام دارد و سابقه بافت آن در این محل به 50 سال می رسد.

مسند دارای طرح های محلی بوده و از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.

 

 جُل:

در جل نقوش به صورت سوزن دوزی است که پس از اتمام بافت زمینه ای ساده بر روی آن دوخته می شود.

این نوع بافت ها از یک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل برای پوشاندن چهار پایان عرق کرده استفاده می شود.

 

سجاده:

فقط برای نمازگزاری بافته می شود و نقشی نزدیک به نقش محرابی قالی دارد .

و به دلیل کوچکی و سبکی حجم آن نمازگزار می تواند آن را با خود حمل کند.

 

چیق:

در بیشتر ایلها برای دیوار چادر با قسمت کردن چادرها به کار برده می شود.

چیق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زیبایی را دارند.

نقوش خاص چیق ها به دلیل واحد درشت بافت که در چیق یک نی است همان نقوش سنتی گلیم هاست که بنا به روش بافت تغییر کرده است.

 

کوچه:

نوعی زیر انداز به معنی نمد سفید یا خاکستری رنگ است که برای پوشاندن دیوار چادرها از آن استفاده می شود.

 

 اِنسی:

قالیچه خاصی که اثاثیه را با آن می بندند.

 

 مَفرش:

مفرش نیز برای بستن اسباب خانه از قبیل رخت خواب و سایر ضروریات زندگی و مسافرت مورد استفاده است .

و اکنون فقط در ایل هایی که هنوز به زندگی کوچ نشینی خود ادامه می دهند وجود دارد.

 

جَوال:

کیسه های بزرگ و (توبره) یا توربا است.

این کیسه ها را چادر نشینان به دیوار می آویزند.جوال به نوعی انبار آذوقه است.

 

خورجین:

بافته هایی است که چادر نشینان همراه خود دارند.

 

گلیم مناطق مختلف ایران

گلیم ایل سون ( شاهسون ):

سون ها از اتحاد 50 ایل در ناحیه آذربایجان به وجود آمده اند.

مهم ترین بافت آنها گلیم های سوماک است که در زبان محلی به آن ورنی می گویند.

به طور کلی از طرح های هندسی شکسته با رنگ های ملایم استفاده می کنند .

و کمتر می توان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت.

بهترین رو اسبی در ایران جل اسب های سون است که به صورت 6 تکه با رنگ های متنوع است.

 

 گلیم لری:

لرها گلیم های مرغوبی می بافند که اغلب با رنگ های سیاه، سبز، آبی، سفید با نقوش خاص منطقه مشخص می شود.

بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگهداری اثاث خانه است.

حاشیه آنها را برای آنکه محکم باشد قالی بافی می کنند.

 

 گلیم هرسین:

گلیم هرسین بنا بر ذوق و سلیقه بافنده و شرایط اطراف او بافته می شود.

در حاشیه و زمینه نقش ها ریز و پر بافته می شوند، به طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد.

از پشم بز به علت ضد بید بودن در حاشیه گلیم استفاده می کنند.

رنگ های گلیم هرسین عمدتاً به سفید، سرمه ای، سبز و قرمز و اخیراً سرخابی محدود می شود.

نقوش بیشتر دارای حاشیه، کناره و چند ترنج در امتداد یکدیگر و در وسط هستند.

که درون همه سطوح پر از نقوش حیوانات و اشکال مشخصه هرسین است.

حاشیه ها بیشتر به صورت چهارضلعی، لوزی یا مثلثی در دنبال یکدیگر هستند.

در بعضی بافته ها طرح فقط یک فرم است که با بازی رنگ و جا به جایی آن گلیم را بافته اند.

مثلاً در حاشیه تیره آن فرم روشن است و در زمینه، که روشن است، آن فرم تیره بافته شده است.

 

 گلیم بلوچ:

بلوچ ها به دلیل شرایط اقلیمی همیشه با طبیعت در پیکارند .

و همواره آرزوی برخورداری از منابع فراوان آب و مرغزار را در بافت های خود بیان کرده اند.

معمولاً سرتاسر گلیم بلوچ از بافت راه راه شکل گرفته که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم می خورد.

رنگ های تیره مانند قهوه ای، قرمز تیره، شتری و آبی سیر و رنگ های روشن مثل سبز، زرد، قرمز مشخصه طرح های بلوچ اند.

 

 گلیم خمسه:

خمسه از یگانگی پنج ایل شیراز تشکیل می شوند.

بافت های سوماک خمسه ده بید نام دارد.

متداولترین طرح گلیم ها زمینه ای طبیعی به رنگ تیره است .

که ستارگانی مورب به صورت لوزی های متداخل روی آن بافته شده است.

گلیم های ستاره ای را اغلب به صورت کم عرض می بافند و بعد به هم می دوزند.

گلیم های جدیدتر گاه زمینه ای سفید با عرض بیشتر دارند

 

 گلیم سنه:

سنه امروزه سنندج ( مرکز استان کردستان ) نامیده می شود.

در هیچ جای ایران گلیم هایی به ظرافت گلیم های سنه بافته نمی شود.

طرح آن بیشتر طرح هراتی آمیخته با طرح بوته ای و خطوط مورب در رنگ های متعدد است.

زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینه ای رنگی دارد و بته ای نیز با ظرافت در آن بافته شده است.

 

 گلیم قشقایی:

رنگ های تند و شاد از ویژگی های گلیم قشقایی است.

اما رنگ های متضادی نیز در کنار رنگ های قرمز و زرد به کار می رود.

نقوش هندسی بخش اساسی طرح های قشقایی هستند.

مانند:

هشت ضلعی، ستاره هشت پر، تصاویر طاووس، بز، آهو و …. دار های قشقایی اغلب قابل حمل و نقل است.

در کوچ دار را روی شتر یا قاطر حمل و نقل و موقع کار به روی زمین پهن می کنند.

 

 گلیم افشار:

طرح مخصوص افشار معمولاً ستاره های متعدد بر روی زمینه ای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است.

نقش ها، گل های ستاره ای هستند که به صورت مورب کنار هم چیده می شوند .

و به صورت لوزی در هم نمایان می گردند.

 

 گلیم پارچه ای:

در آذربایجان بافته می شود که به آن گوینه می گویند.

 

گلیم زرند:

که دارای بافت چاک دار کوچک می باشد.

غالباً کار عناصر ترک زبان شاهسون است که تعداد زیادی از آنها در این منطقه مقیم گردیده اند.

گلیم های زرند دراز، باریک و بادوام اند.

طرح های قراردادی با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به صورت طرح لوزی مشبک و یا دو تا سه ترنج درهم هستند.

 

 گلیم ترکمنی:

گلیم ترکمنی سبک و محکم است.

در این گلیم ها رنگ مهم ترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشن های مختلف نقش ویژه ای دارد .

رنگ های دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است.

این رنگ های متضاد هماهنگی زیبایی به وجود می آورند.

قبیله ترکمن ها طرح های خود را بر حسب نقش اصلی طبقه بندی می کنند که آن را گل می گویند.

و آنها را به شکل شش یا هشت وجهی منقوش می کنند.

هر گل نمودار یک خانوار است.

معمولاً نقش های ترکمنی چهار قسمت دارد.

دو تاریک ( شب )، دو روشنی ( روز ) است.

نیروی زندگی در هر ( ابه ) در مرکز است ( یعنی پدر ).

مجموعه نقوش حاشیه ای دارد که فامیل ها را از یکدیگر جدا می کند .

که به صورت مجزا اما همه در کنار یکدیگر هستند.

 

اشکال غیر متداول:

گلیم سجاده ای:

گلیم سجاده ای با نقش ممتاز، محرابش سطح کوچک قابل حمل و تمیزی است .

که می توان آن را بر روی زمین گسترد آن طور که محرابش رو به قبله باشد.

گلیم های سجاده ای گاهی اوقات به صورت پرده و تزئین درب مساجد به کار برده می شود.

 

 سفره و رو کرسی:

اینها گلیم هایی هستند که توسط طوایف کرد و بلوچ بافته می شوند .

و به شکل مربع که جهت استفاده سفره باشد بافته می شود.

سفره ای کناره را بلوچ ها به صورت قالی هایی می بافند که کنار قالی های بزرگ در اتاق قرار می دهند.

گلیم های رو کرسی به عنوان پوشش روی منقل یا تنور به کار می رود.

در سرمای سخت زمستان لایه هایی از نمد که روی آن یک رو کرسی پهن می کنند یک پتوی گرم خانوادگی را به وجود می آورد.

 

 خورجین:

مردم عشایر کمتر اثاثیه ای به کار می برند.

بنابر این خورجین ها برای ذخیره اشیا و حمل و نقل استفاده می شود.

این کیسه های دو لنگی برای حمل سبزی و مواد غذایی بوده و بر روی شانه می اندازند.

خورجین های بزرگ تر را بر پشت شتر یا الاغ می اندازند.

 

 نمکدان:

کیسه های نمکدان شکل مخصوصی دارد .

که گردن بلند و باریک آن را می توان پیچید و تا کرد تا کیسه بسته شود و محتویات با ارزش آن در برابر رطوبت محفوظ بماند.

 

 استان مازندران

در اکثر روستاهای مازندران نوعی دار افقی مشابه استفاده می شود که به کرچال معروف است .

و علاوه بر آن از دارهای عمودی نیز در تولید قالی، قالیچه، تابلو فرش و گلیم بهره می برند.

آلاشت از مراکز مهم تولید جاجیمچه ( یا حمام سری ) می باشد.

چنته نیز نوعی کیف می باشد که معمولاً یک سمت آن ساده یا راه راه و طرف دیگر آن دارای نقش است.

و جنس آن نیز از جاجیم، گلیم یا بافت گره دار ( قالی ) می باشد.

لفور را می توان مهمترین مرکز تولید آن به شمار آورد.

از مراکز تولید جاجیم نیز می توان به :

آلاشت، لفور، روستاهای اطراف بابل و قائمشهر ( مانند دراز کلا )، روستاهای اطراف ساری ( مانند رسکت )،

روستاهای اطراف آمل ( مانند سنگچال ) .

و روستاهای اروس مالخوس ( مرز مازندران و سمنان ) اشاره کرد.

که معمولاً جاجیم های تولیدی این مناطق دارای بافتی راه راه و رنگارنگ هستند .

و در بافت آنها از کرک، پشم یا کاموا استفاده می شود.

یکی از مشهورترین دستبافته های مازندران گلیمچه متکازین می باشد .

که در روستای متکازین در حوالی بهشهر بافت آن رایج بوده و هست.

اکثراً در بافت گلیمچه ها از روش پود اضافی استفاده می شود.

در روستاهای آلاشت و روستاهای بین بابل و قائمشهر ( دراز کلا ) .

نیز بافت چنته، جاجیم، گلیچ و گل دار ( مشابه گلیج ) مرسوم است.

در بافت گلیج معمولاً بعد از هر 10 – 12 رج بافت ساده که روی کرچال با ماکو انجام می شود.

یک سری نقش نیز با دست زده می شود.

بافت گلیم نیز در اکثر مناطق مانند کلاردشت و آلاشت به صورت پله ای و چاک دار است.

رنگرزی در استان در گذشته اکثراً سنتی و طبیعی بود.

اما امروزه مانند اکثر نقاط کشور رنگرزی شیمیایی تا حدود زیادی جای آن را گرفته است .

و رنگ های مورد استفاده نیز اکثراً رنگ های سورمه ای، آبی، سبز، قرمز، کرم و نیز نارنجی، زرد و سفید را شامل می شود.