زیلو چیست ؟

زیلو چیست ؟

زیلو در لغت:

زیلو (به انگلیسی:zilou) نوعی زیرانداز و کف‌پوش دست‌بافت است که با نخ پنبه بافته می‌شود .

که بخاطر خنکی پنبه مناسب مناطق کویری است و شباهت زیادی به گلیم دارد .

با این تفاوت که گلیم از پشم بافته می‌شود.

این زیرانداز در برخی مناطق ایران استفاده می‌شود.

زیلو هنر مردم شهر تاریخی میبد است.

زیلو محصولی قدیمی و تاریخی است.

ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به ۵۰۰ کارگاه زیلوبافی اشاره می‌کند.

ما می خواهیم در قالیشویی برف شادمهر شما را با این هنر زیبا آشنا کنیم .

 

منشا بافت زیلو:

زیلو از زیراندازها و بافته‌های روستایی ایران است که در مناطق گرم ایران به ویژه یزد و میبد بافته می‌شود .

و قدیمی‌ترین زیلوی یافت شده در ایران، زیلویی است .

که اکنون در مسجد جامع میبد قرار دارد که در سال ۸۰۸ هجری قمری بافته شده است.

زیلوبافی از صنایع دستی روستایی معمول در میبد است که تا چند سال قبل صدها خانوار از بافتن آن امرار معاش می‌‌کردند .

اما در حال حاضر تعداد اندکی از بافندگان سنتی این رشته در میبد باقی مانده اند.

به جز زیلویی که قدیمی‌ترین زیلوی ایرانی به شمار می‌رود.

زیلوهای منحصر به فرد و تاریخی دیگری نیز در اماکن متبرک این شهر و دیگر مناطق گرم کشور یافت شده .

که از میان آنها می‌توان به زیلوهای موره در خانقاه «بیداخوید» متعلق به ۹۲۷ و ۹۳۰ هجری قمری .

و تکه زیلوی مسجد شاه ولی تفت متعلق به ۹۶۳ هجری قمری اشاره کرد.

زیلو هرچند به ظاهر یک فرش نخی ساده است اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می‌‌دهد .

که فرهنگی غنی در پس هر تار و پود آن نهفته است.

 

شباهت زیلو و حصیر:

زیلو در نقش و بافت شباهت بسیاری به حصیر دارد .

و همانند حصیر یکی از موارد استفاده آن در مساجد، مصلی و اماکن متبرکه است.

کارشناسان احتمال می‌‌دهند که زیلو بافی تکامل شیوه بافت حصیر باشد .

یا اینکه بافندگان آن از شیوه بافت حصیر بهره برده اند.

به هرحال زیلو از کهنترین فراورده‌های دست بافته است که دیرینگی آن را پیش از برآمدن اسلام می‌‌دانند.

اما در این نکته که خاستگاه این نوع بافته و محل شکل گیری آن کجا است، اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد.

میبدی‌ها زیلو را از بافته‌های بومی خود می‌‌دانند و عقیده دارند این بافته ایرانی حاصل تفکر و خلاقیت مردم این خطه است.

حتی اگر بخواهیم این تعلق را نفی کنیم.

ارتباط و تشابه بسیاری که میان شئونات زندگی مردم و نقوش این بافته‌ها وجود دارد نشان می‌‌دهد که :

دیر زمانی است میبدی‌ها با آن آشنایی کامل دارند و حداقل در شیوه بافت آن دخل و تصرفاتی کرده اند.

از پیشینه زیلو در میبد مدرک مستندی در دست نیست.

اما بقایایی از زیلوی بافت میبد در مسجد جامع این شهر قرار دارد که تاریخ ۸۰۸ هجری قمری را نشان می‌‌دهد.

 

نخ‌های مورد استفاده در آماده‌سازی زیلو بدین ترتیب است:

الف) وجال، که تونه را واریز می‌کند، نظم می‌بخشد، و به ترتیب می‌چیند.

 

ب) زهی‌سرکاری، که نازک بوده چون ضربه‌ای نمی‌بیند.

 

ج) زهی گرت‌ساده، که محکم‌تر و ضخیم‌تر است.

 

رنگ زیلو:

زیلو بر خلاف سایر فرش‌های تولید شده در ایران از تنوع رنگی کمی برخوردار است.

اگر چه تعداد رنگ‌هایی که به طور مجزا در زیلوها به کار می‌رفته قابل توجه است.

هر فرش به تنهایی معمولا دارای دو رنگ بوده است.

مانند سبز، نارنجی، آبی، سفید، سورمه‌ای، سفید، گلی، سفید، قهوه‌ای، سفید، زرشکی، سفید و گلی، آبی.

این سادگی و بی‌پیرایگی باعث شده است که زیلو با معماری مکانی که مفروش کرده بود، هماهنگ شود.

خاصه زیلوهای مسجدی که رنگ آبی و سفید آن تطبیقی کامل با رنگ کاشی‌های فیروزه‌ای و رنگ آجرکاری‌ها و گچ‌بری‌ها داشته است.

بسیاری از نقوش زیلو نیز متأثر از نقش‌های آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌های مساجد بوده است.

 

مواد طبیعی بکار رفته در رنگ زیلو:

رنگ‌های به کار رفته در زیلو نیز همانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می‌شده است.

ماده اولیه آن رنگ‌ها عموما:

روناس (جهت رنگ‌های طیف قرمز)، نیل (جهت رنگ‌های طیف آبی)، و پوست گردو (جهت رنگ‌های طیف قهوه‌ای) بود.

این رنگ‌ها که منشا گیاهی داشت، ثابت بود .

و در مقابل نور خورشید و شستشو مقاومت بسیاری از خود نشان می‌داد.

چنان که اشاره شد، زیلوهای قدیمی متأسفانه در بدترین شرایط ممکن نگهداری شده‌اند.

با این وجود پس از گذشت چند قرن رنگ خود را همچنان حفظ کرده‌اند.

 

زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به طور کلی به سه گروه تقسیم می‌شوند:

۱. زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می‌شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه است.

 

۲. زیلوهای «جوهری» که با رنگ آبی و گلی بافته می‌شود .

و برای مصارف خانگی کاربرد دارد. این نوع زیلو نسبتا ارزان قیمت بوده است.

 

٣. زیلوهای «نفتال» که با رنگ سبز و گلی بافته می‌شود و مرغوب‌ترین نوع زیلوست.

گفتنی است رنگ زیلوهایی که امروز تولید می‌شود تماما به صورت صنعتی تهیه می‌شود .

و در میبد که یکی از مراکز مهم تولید رنگ ثابت و گیاهی بوده است.

دیگر هیچ استادکاری وجود ندارد و معدود زیلوهای تولید شده هم با رنگ‌های نامرغوب صنعتی تولید می‌شود.

 

نقشه های زیلو:

در مقاله زیلو چیست ؟ در قالیشویی برف شاد مهر ذکر می کنیم که زیلو دارای نقش های گوناگون و فراوان است .

و همین امر موجب برتری آن نسبت به سایر دست بافته های بدون پرز است.

در زیلو، نقش های مشترک سایر دست بافته ها و نیز نقش های معماری تزیینی نیز بافته می شود .

که بیشتر آنها زیر عنوان های مختلف این کتاب مورد بررسی قرار گرفته اند.

نقش های زیلو گلیم در هیچ یک از هنرهای تزیینی دیگر یافت نمی شود.

تعداد این نقش ها بسیار است.

و این امر، نشانه ابتکار استاد کاران و تسلط سنتی ایشان بر زیبایی شناسی این نوع دست بافته است.

این نقش ها و نقش مایه ها، نام هایی محلی ـ به ویژه نواحی یزد و میبد و اردکان ـ دارند.

برخی از زیلوها تک نقش اند که پرکاربرد ترین نقشه است .

و بافت آن ساده و فقط نوشته ای در حاشیه مبنی بر وقف آنها بافته می شود.

برخی دیگر از زیلوها سجاده ای و دارای نقش و نگار ترکیبی اند.

 

تفاوت زیلو و گلیم:

گلیم دست بافته‌ای ساده است از (تار پنبه یا پشم) و پود (پشم) .

که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده .

که هر منطقه طرح مختص به خود را داراست و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشته‌است.

ممکن است بافت گلیم با تغییراتی کاربردهای دیگری غیر از فرش در بین عشایر داشته باشد:

از جمله نمک دان، جل اسب، نوار چادر.

شاید بتوان گفت :

در آسیای مرکزی، شرق اروپا و شمال آفریقا هر جا که پرورش بز و گوسفند و شتر رواج داشته .

و مردمانش در بافت فرش تخصص داشته‌اند گلیم هم بافته‌اند.

مردمان ترکمن، ففقاز، ترک، عرب و… دستبافته گلیم را تولید و بکار برده‌اند.

در ادبیات فارسی عموماً گلیم با زیلو یا جاجیم و… به یک معنی بکار رفته‌است .

ولی به‌طور مشخص گلیم فرشی است که از بافتن پود بر تارهایی که بر دار افراشته تنیده شده‌است بافته می‌شود .

و از دستگاه کمکی نظیر ماسوره و… استفاده نمی‌شود .

که این مورد تفاوت گلیم با زیلو یا جاجیم و انواع دیگر ذکر شده در ادبیات می‌باشد.

در اینجا، فهرست وار، به ذکر برخی از نقش های مهم زیلو می پردازیم :

زیلو نقش بافتوک

پزیلو نقش بندرومی

زیلو نقش بندوگل در حاشیه

زیلو نقش پر پرک

زیلونقش پرته توره

زیلو نقش پرک درحاشیه

زیلو نقش تالک

زیلو نقش جناغی

زیلونقش چارکش در حاشیه

زیلو  نقش  حاشیه

زیلو نقش زنجیرک

زیلو نقش کار

زیلو نقش کش در حاشیه

زیلو نقش کناره در حاشیه

زیلو نقش کنگره

زیلو نقش گره

زیلو نقش گزشنه

زیلونقش مایه های متفرقه

زیلو نقش محرابی

زیلو نقش مداخل در حاشیه

زیلو نقش مسجدی

زیلو نقش مقیاس

زیلو نقش هشت پر

زیلو نقش کله مداخلی چشم دار

زیلو نقش بازو بند صلیب

زیلو نقش گچ بر یا گچ کن

زیلو نقش گل و مهر

زیلو نقش شونه

زیلو نقش سینه ریز

زیلو نقش جعبه یا جعبک

زیلو نقش برگ یا پرک

زیلو نقش پنجه شیر

زیلو نقش کنگره ای مداخل؛ زیلو نقش کیسه سرمه دون

زیلو نقش گیوه. (جانب الهی).